Tên khoa học: Zanthoxylum avicennae (Lam.) DC.

Tên dược liệu: Cortex Zanthoxyli avicennae

Họ thực vật: Rutaceae (Họ Cam)

Bộ phận dùng: Rễ, lá và quả

Đặc điểm hình thái

• Chiều cao: Cây gỗ nhỏ hay nhỡ cao tới 8m
• Thân: Thẳng có gai ngắn, vỏ màu vàng sáng, ít phân cành
• Cành: Ngắn, màu xám tro, mang gai thẳng đứng và ngắn
• Lá: Kép lông chim lẻ, mọc so le, có 3-11 đôi lá chét
• Lá chét: Hình ngọn giáo, dài 3,5-5cm, rộng 1,3-2,5cm

Đặc điểm hoa và quả

• Hoa: Cụm hoa hình tán kép mọc ở ngọn cành, dài hơn lá
• Màu hoa: Trắng nhạt, đơn tính khác gốc
• Đài hoa: 5 răng rất nhỏ, tràng 5 cánh mỏng
• Quả: Nang dài 4mm, có 3 mảnh vỏ, chia 1-3 ô
• Hạt: Mỗi ô chứa 1 hạt màu đen, có mùi thơm
• Mùa hoa quả: Tháng 9-11

Bộ phận sử dụng

Bộ phận dùng: Rễ, lá và quả

Thu hái rễ: Quanh năm, rửa sạch, thái phiến, phơi khô

Thu hái lá: Quanh năm, dùng tươi

Thu hái quả: Mùa thu đông, phơi khô dùng

Phân bố địa lý

Phân bố tại Việt Nam: Sơn La, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Bắc Giang, Hà Nội, Hòa Bình, Ninh Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Thừa Thiên - Huế, Đà Nẵng

Phân bố khác: Trung Quốc, Lào, Campuchia, Malaysia, Indonesia, Philippin

Môi trường sống: Rừng thưa, đồi, cây bụi từ vùng thấp lên đến độ cao 1500m

3.1.1 Tác dụng kháng khuẩn

Tinh dầu có trong Ưng bất bạc có tác dụng kháng khuẩn mạnh, được chứng minh có tác dụng kích hoạt phản ứng tự chết của các tế bào ung thư gan.

3.1.2 Tác dụng chống viêm

Các hợp chất có trong vỏ thân Ưng bất bạc đã được chứng minh có hoạt tính kháng viêm bằng cách sử dụng fMet-Leu-Phe/cytochalasin B (fMLP/CB) do giải phóng superoxide và elastase trong bạch cầu trung tính của người được nuôi cấy. Việc giải phóng các yếu tố này trong bạch cầu trung tính hoạt hóa có liên quan đến sự khởi đầu của quá trình viêm. Trong số các hợp chất được phân lập, 8-formylalloxanthoxyletin, alloxanthoxyletin, xanthoxyletin, aesculetin dimethyl ether và γ-fagarine ngăn chặn đáng kể sự hình thành superoxide so với chất chuẩn diphenyleneiodonium. Tương tự, 8-formylalloxanthoxyletin, (E)-avicennone, alloxanthoxyletin, avicennin và xanthoxyletin ức chế đáng kể sự giải phóng elastatase so với chất chuẩn phenylmethylsulfonyl florua. Dựa trên những phát hiện này, các đặc tính chống viêm của chiết xuất chủ yếu là do các thành phần coumarin của nó; do đó, những hợp chất này có tiềm năng để khám phá thêm như là chất chống viêm mạnh.

3.1.3 Chống khối u

Tác dụng của chiết xuất Ưng bất bạc đối với tế bào ung thư biểu mô tế bào gan người HA22T trong ống nghiệm và trong mô hình ghép ngoại lai chuột in vivo đã được nghiên cứu. Kết quả cho thấy chiết xuất gây ra quá trình chết theo chương trình của tế bào thông qua hoạt hóa protein phosphatase 2A trong tế bào ung thư biểu mô tế bào gan người HA22T và ngăn chặn sự phát triển khối u ở chuột khỏa thân được ghép xenograft, từ đó chứng tỏ nó có tác dụng chống khối u tiềm năng.

3.1.4 Kháng nấm

Các kết quả thử nghiệm sinh học chỉ ra rằng ba hợp chất xanthyletin, luvangetin, và avicennin có trong vỏ thân và lá Ưng bất bạc thể hiện hoạt tính kháng nấm từ thấp đến cao chống lại các loại nấm gây bệnh thực vật được thử nghiệm. Đặc biệt, cả ba đều thể hiện hoạt tính kháng nấm tuyệt vời đối với Pyricularia oryzae.

3.1.5 Tác dụng của Hesperidin

Thành phần Hesperidin trong Ưng bất bạc được chứng minh có tác dụng ngăn ngừa xơ gan, ung thư gan, giúp phục hồi và tái tạo tế bào gan. Các nhà nghiên cứu ở Ai Cập và Thái Lan cho rằng, Hesperidin có tác dụng chống oxy hóa, bảo vệ gan khỏi hóa chất hoặc sử dụng thuốc tây trên mô hình COX-1 và COX-2.

3.1.6 Tác dụng của Diosmin

• Giúp giảm tổn thương gan do sử dụng rượu, kích thích tăng cường chuyển hóa cũng như đào thải Ethanol
• Giúp hạ men gan
• Tăng cường chức năng gan, cải thiện chỉ số liên quan đến chức năng gan

3.1.7 Tác dụng của vỏ rễ

Dược sĩ Trần Đức Dũng khi nghiên cứu tác dụng của vỏ rễ Ưng bất bạc thu hái tại huyện Nam Đàn của tỉnh Nghệ An đã thấy rằng:

• Ưng bất bạc có tác dụng bảo vệ gan, giảm tổn thương do sử dụng rượu và thuốc tây
• Kháng virus viêm gan B
• Phục hồi chức năng gan
• Cao chiết có tác dụng diệt tế bào ung thư gan ở người HA22T
• Ức chế sản sinh tế bào ung thư HA22T