Tài Chánh - Thiên Thứ Nhì
Tài Chánh
Thiên Thứ Nhì - Nói Về Phong Tục Hương Đảng
Hệ Thống Thu Chi Và Quản Lý Kinh Tế Cộng Đồng
Kinh tế
Quản lý
Thu chi
Mở Đầu
“Tài chánh ở chốn hương thôn, số xuất nhập đại khái chia làm dăm khoản”
Tài chánh là hệ thống quản lý thu chi trong làng xã Việt Nam thời xưa, nơi cộng đồng cùng nhau quản lý các nguồn thu và chi tiêu cho các hoạt động chung. Đây là một biểu hiện của tinh thần cộng đồng và ý thức quản lý kinh tế trong xã hội nông thôn truyền thống.
Các Khoản Thu
Nguồn Thu Nhập
Các Khoản Thu Chính
- Công điền, cho người lãnh canh lấy lợi
- Công ngân phóng tức lấy lợi
- Tiền nộp lệ, như lệ lan nhai, lệ tống chung, lệ vọng ngôi thứ, vọng chức dịch, chức sắc, v.v…
- Tiền bán nhiêu, bán xã, bán hậu, bán thủ từ, bán đang cai, v.v…
- Tiền đóng góp
Quản Lý Thu Nhập
- Làng nào có ruộng công tiền công thì lấy cái lợi tức ấy mà chi vào những việc công nhu
- Còn làng nào không có của công thì động đến việc gì to tát, như việc tu tạo đình miếu hay là việc to tát khác
- Thường phải bán nhiêu bán hậu để lấy tiền chi dụng
- Các việc tế tự ăn uống thì phải đóng góp với nhau
Các Khoản Chi
Các Khoản Chi Chính
- Việc tế tự
- Việc ăn uống
- Việc sắm sửa đồ thờ, cùng là sửa sang đình miếu
- Việc khai báo
- Việc nuôi tuần nuôi lính cùng là cấp cho lý trưởng
Chi Tiết Các Khoản Chi
- Các tiền lệ ngạch chẳng được bao nhiêu, chỉ để chi những việc khai báo phí tổn nhỏ nhặt
- Nuôi tuần thì thường cho tuần lấy về các nóc nhà mỗi năm độ vài ba hào
- Hoặc lấy thóc sương túc mỗi sào độ vài lượm
- Nuôi lính thì thường cấp ruộng công, hoặc lấy tiền công mà chi
- Nuôi lý trưởng thì thường cho lấy vào tiền bán xã bán trưởng
Hệ Thống Quản Lý
Quản Lý Tài Chính
Sổ Sách
- Dân xã không mấy nơi có sổ chi thu đồng niên
- Khi nào có việc tu tạo to tát thì mới có sổ, đóng độ vài chục tờ giấy bản
- Biên những số tiền mua bán vật liệu, hoặc chi phí sự gì và các món nhập khoản
- Đến lúc hoàn thành thì dân làng chiếu sổ hội tính một lượt
Quản Lý Và Thanh Toán
- Thừa thì để lại gửi một người giữ tiền
- Thiếu thì bổ thêm mà đóng với nhau
- Thế là xong việc không cần gì đến sổ nữa
- Còn như các việc tế tự thì lý trưởng, hoặc đương cai, hoặc phần thu phải thừa biện trước
- Chi tiêu những gì biên vào một mảnh giấy đợi dân làng họp đông thì tính toán bổ bán mà trả lại
Quản Lý Hằng Ngày
- Đến các việc ứng biện tạp nhạp, mặc ý cho lý trưởng tự biện
- Rồi lý trưởng muốn lấy món nào chi được thì thôi
Nhận Xét Và Bài Học
Phê Bình Và Kiến Nghị
Vấn Đề Quản Lý
Tài chánh của dân thôn cũng là một việc hệ trọng. Song dân xã ta thì không mấy nơi lưu tâm đến việc lý tài, chẳng qua nơi nào có ruộng công để ra mấy mẫu làm tiền công nhu hoặc may có món tiền công nào thì cho vay lấy lãi chi vào các việc. Ngoại giả thì động đến việc gì chỉ đóng góp mà thôi. Mà cách thu chi thì rất cấu thả, không có sổ sách nào cho chắc chắn cho nên kỳ mục lý trưởng dễ hà lạm của dân, chỉ khổ riêng cho bọn con em nai lưng đóng góp. Mà lâm đến khi xảy ra việc gì to tát thì không biết xoay vào đâu được, còn mong gì làm nổi những việc công ích nữa. Vậy thì tài chánh khốn quẫn, cũng bởi cách lý tài của ta vụng mà thôi.
Giải Pháp Cải Cách
Giả thử dân làng lập sổ sách phân minh, giao cho một người cẩn thận giữ sổ, rồi chi thu tự một đồng nào cũng biên ký cho rõ ràng kẻo để vào tay hà lạm. Dân làng liệu xem số nhập mà chi số xuất, dùng cách cần kiệm mà giữ của, lại mở nhiều lối lợi mà sinh tài và phải kén người thủ quĩ cho chắc chắn, như thế lâu dần có phải gây ra một vốn to cho dân, có vốn to rồi thì việc công ích gì mà chẳng làm nổi.
Kết Luận
Bài Học Lịch Sử
Song nhân tình ai cũng chỉ muốn cho đầy cái túi riêng, có mấy người nghĩ đến lợi chung, khá xiết than thay! Việc tài chánh trong làng xã Việt Nam thời xưa phản ánh rõ ràng thực trạng quản lý kinh tế cộng đồng với nhiều hạn chế và bất cập. Tuy nhiên, đây cũng là nền tảng cho tinh thần tương trợ và ý thức cộng đồng trong xã hội nông thôn truyền thống. Bài học lịch sử từ hệ thống tài chánh này cho thấy tầm quan trọng của việc minh bạch hóa tài chính, thiết lập hệ thống quản lý chặt chẽ và nâng cao ý thức cộng đồng trong việc đóng góp và sử dụng các nguồn lực chung cho lợi ích tập thể.